سنگ محک طلا چیست و چگونه عیار طلا را مشخص می‌کند؟

سنگ محک طلا چیست؟

سنگ محک طلا یک سنگ سیاه و سخت با بافت بسیار ریز است که برای عیارسنجی طلا و فلزات گران‌بها به کار می‌رود. جنس این سنگ معمولاً از مواد سختی مانند کوارتز، سیلیکات یا چخماق سیاه انتخاب می‌شود تا مقاومت بالایی در برابر خراشیدگی و مواد شیمیایی داشته باشد. سطح زبر و صاف سنگ محک طوری طراحی شده است که اگر طلا یا نقره روی آن کشیده شود، رد واضحی از خود به‌جا بگذارد و آن رد به راحتی پاک نشود. امروزه نیز در برخی موارد جهت تشخیص اصل بودن طلا از دیگر فلزات (مانند برنج یا مس) از سنگ محک استفاده می‌شود.

انواع سنگ محک

سنگ محک انواع گوناگونی دارد که بر اساس جنس و درجه سختی‌شان دسته‌بندی می‌شوند. هرچه سنگ محک سخت‌تر باشد، دوام بیشتری داشته و برای تست فلزات با عیار بالاتر مناسب‌تر است. سه نوع رایج سنگ محک طلا عبارت‌اند از:

• سنگ محک سیلیکاتی: متداول‌ترین نوع سنگ محک که از سیلیکات ساخته شده و سختی کافی برای آزمون بیشتر قطعات طلا و نقره را دارد.
• سنگ محک اکسید آلومینیوم: نوعی سنگ محک با سختی بالاتر که در برابر خراش مقاوم‌تر است و برای تشخیص دقیق‌تر عیار طلاهای با خلوص بالا کاربرد دارد.
• سنگ محک الماس: سخت‌ترین و مقاوم‌ترین نوع سنگ محک که از الماس صنعتی ساخته می‌شود و جهت آزمون فلزات بسیار سخت یا طلای با عیار بسیار بالا استفاده می‌گردد.

تیزآب چیست؟

تیزآب سلطانی یک اسید بسیار قوی و خورنده است که نقش مکمل سنگ محک را در عیارسنجی طلا ایفا می‌کند. این محلول ترکیبی از اسید نیتریک و اسید هیدروکلریک (جوهر نمک) به نسبت تقریباً یک به سه است و توانایی حل کردن فلزات نجیب مانند طلا و پلاتین را دارد. سنگ محک و تیزاب معمولاً همراه با هم به کار می‌روند؛ بدین صورت که پس از کشیدن طلا روی سنگ محک، یک قطره تیزآب سلطانی روی رد به‌جا‌مانده چکانده می‌شود تا واکنش شیمیایی مشخصی رخ دهد. این محلول در انواع گوناگون (رنگ‌های زرد، سبز, قرمز و آبی) عرضه می‌شود که هر یک برای تست یک بازه عیار مشخص (حدود ۱۰، ۱۴، ۱۸ و ۲۲ عیار) به کار می‌روند. توجه داشته باشید که تیزآب سلطانی به علت قدرت خورندگی بالا، ماده‌ای خطرناک است و هنگام استفاده از آن باید نکات ایمنی (مانند به‌کارگیری دستکش و عینک محافظ و تهویه مناسب) رعایت شود.

چگونه از سنگ محک طلا برای عیارسنجی استفاده می‌شود؟

در این روش سنتی تشخیص سنگ طلا  و سایر اشکال آن، ابتدا با سنگ محک و تیزاب قطعه طلا را چند بار روی سطح سنگ محک می‌کشیم تا یک رد طلایی روی سنگ باقی بماند. سپس یک قطره تیزآب سلطانی با عیار متناسب (مثلاً تیزآب ۱۸ عیار برای طلای زیورآلات) روی آن رد می‌چکانیم و واکنش را مشاهده می‌کنیم. معمولاً سه حالت ممکن است پیش بیاید:

1. عدم واکنش: اگر پس از ریختن تیزآب هیچ تغییری در رنگ یا شکل خط طلا ایجاد نشود، یعنی اسید نتوانسته طلا را حل کند. این عدم واکنش نشان می‌دهد عیار طلا برابر یا بالاتر از عیار اسید بوده و طلا اصل است.
2. کمرنگ شدن رد طلا: کم‌رنگ شدن رنگ خط طلا در اثر تماس با تیزآب به این معناست که عیار طلا از عیار اسید کمتر است. در چنین شرایطی باید آزمایش را با تیزآب ضعیف‌تر (عیار پایین‌تر) تکرار کرد تا زمانی که خط طلا دیگر تغییر نکند و حدود عیار مشخص شود.

3. محو شدن رد طلا: اگر تیزآب تمام رد طلا را حل کند، بیانگر آن است که قطعه طلا نیست یا میزان طلای بسیار کمی دارد.

   خطاهای ممکن در محک زدن طلا با سنگ

   علاوه بر این، بدون تجربه کافی ممکن است تفسیر واکنش اسید به خطا بیانجامد. حتی در شرایط مناسب نیز محک زدن طلا می‌تواند با خطا همراه شود. برای مثال اگر سنگ محک طلا کاملاً تمیز نباشد، باقی‌مانده‌ی طلاهای قبلی یا آلودگی‌ها ممکن است در آزمایش جاری اختلال ایجاد کنند. همچنین برخی فلزات دیگر مثل استیل گاهی روی سنگ محک رفتاری شبیه طلا نشان می‌دهند و رد آن‌ها در تیزآب ۱۸ عیار به‌سرعت محو نمی‌شود. در چنین مواردی باید از روش‌های تکمیلی مانند اندازه‌گیری چگالی یا آزمون حرارت برای شناسایی فلز استفاده کرد

   چه نوع طلاهایی را نمی‌توان با سنگ محک عیارسنجی کرد؟

   روش سنگ محک طلا برای همه‌ی قطعات طلا مناسب نیست و در برخی موارد نمی‌توان عیار را با این روش تعیین کرد:

   • طلای آب‌شده: طلای آب‌شده (طلای ذوب‌شده از جواهرات مستعمل) ترکیب ناهمگونی دارد و ممکن است شامل عیارهای مختلف باشد. به همین دلیل تعیین عیار دقیق آن با سنگ محک تقریباً غیرممکن است و نیاز به روش‌های آزمایشگاهی مانند ری‌گیری دارد.)
   • زیورآلات روکش‌دار: در مورد بدلیجات یا زیورآلاتی که تنها روکش طلا دارند، سنگ محک نمی‌تواند عیار فلز پایه را نشان دهد. باید ابتدا بخشی از روکش طلا را پاک کنید و سپس فلز زیرین را محک بزنید تا نتیجه‌ی معتبر به دست آید.

   سنگ محک طلا از کجا بخریم؟

   سنگ محک ابزاری تخصصی در طلاسازی است اما تهیه‌ی آن کار دشواری نیست. شما می‌توانید برای خرید سنگ محک به فروشندگان ابزار و تجهیزات زرگری مراجعه کنید. در بازار طلافروشان شهرهای بزرگ، این سنگ در اندازه‌های کوچک (یک تکه سنگ صاف مشکی) یافت می‌شود. همچنین امکان سفارش اینترنتی آن نیز وجود دارد؛ برای مثال از فروشگاه‌های آنلاین معتبر نظیر دیجی‌کالا می‌توانید سنگ محک و محلول تیزآب سلطانی را به‌صورت آنلاین تهیه کنید. هنگام خرید، به کیفیت سنگ محک توجه داشته باشید؛ یک سنگ محک خوب باید سطح یکنواخت، سختی بالا و مقاومت کافی در برابر اسید داشته باشد.

   نحوه تمیز کردن سنگ محک

   پس از چندین بار استفاده از سنگ محک، معمولاً لایه‌ای از ذرات ریز طلا، نقره یا سایر فلزات و بقایای اسید روی سطح آن جمع می‌شود که می‌تواند بر دقت آزمایش‌های بعدی تأثیر بگذارد. تمیز کردن سنگ محک به صورت دوره‌ای برای حفظ کارایی آن ضروری است.

   1. برای این کار کافی است پس از پایان کار، چند قطره تیزآب سلطانی روی سنگ بچکانید و کمی نمک بپاشید.
   2. اجازه دهید محلول یکی دو دقیقه روی سنگ بماند و سپس سنگ را با آب بشویید تا آثار فلزات و اسید کاملاً پاک شود.
   3. پس از شستشو حتماً سنگ را با پارچه‌ی نرم خشک کنید و در جای خشک و دور از مواد شیمیایی نگهداری کنید.

   هرگز از مواد ساینده یا برس‌های زبر برای پاک کردن سنگ استفاده نکنید، زیرا ممکن است به سطح آن آسیب بزند و دقت آزمون را کاهش دهد.

   تشخیص طلا بدون سنگ محک

   روش‌های مدرن‌تری مانند دستگاه‌های عیارسنج دیجیتال (XRF) و روش ری‌گیری در آزمایشگاه برای تعیین دقیق عیار طلا به کار می‌روند و جایگزین‌های دقیق‌تری برای سنگ محک هستند. همچنین ترفندهای ساده‌ی خانگی مثل استفاده از آهنربا (که طلا به آن جذب نمی‌شود) یا امتحان کردن طلا روی یک تکه سرامیک بدون لعاب (بر جای گذاشتن رد زرد براق توسط طلای اصل) می‌توانند در تشخیص اولیه‌ی طلای واقعی مؤثر باشند.